Het is een denker die een beetje vergeten werd doorheen de jaren, maar iemand met een unieke kijk op het leven. Een non-lineaire denker die enkel geloofde in de eigen verantwoordelijkheid van de mens om ZELF te denken. Krishnamurti werd opgevoed om de ‘wereldleider’ van de theosofische beweging te worden. Maar zijn eerste daad als leider was het ontbinden van de orde. Hij wilde geen volgers. Zijn doel was de mensheid vrijheid te schenken. De vrijheid om zelf de wereld te zien. Een openheid waarbinnen elkeen zelf kon denken en zijn conclusies trekken. Woke avant le lettre.
Hij schreef weinig. Maar heel veel van zijn lezingen werden opgenomen. Hij ging gesprekken aan met de grote denkers van de tijd. Hij sprak voor publiek van diverse pluimage. Wie hem wil leren kennen, kan heel veel van zijn lezingen volgen op YouTube. Geboren in Indië en opgevoed in Engeland is wat hij te vertellen heeft goed volgbaar. Tenminste, voor hen die de moeite willen doen mee te gaan in het gesprek.
KRISHNAMURTI, DE DENKER DIE GEEN VOLGERS WILDE
“De waarheid is een land zonder pad.”
Met die ene zin verbrak Jiddu Krishnamurti in 1929 zijn banden met de Theosofische Vereniging die hem als “Wereldleraar” had uitgeroepen. Hij wees de rol van goeroe af, ontbond de organisatie die rond hem was opgebouwd, en riep op tot iets wat toen — en nu — radicaal is: een innerlijke revolutie die geen traditie volgt, geen techniek vereist en geen autoriteit erkent.
Krishnamurti gaf honderden lezingen en dialogen over de hele wereld, maar bleef zijn hele leven vasthouden aan één centrale boodschap: vrijheid ontstaat niet door discipline of geloof, maar door direct, radicaal inzicht in jezelf.
Hij schreef geen doctrine. Hij bouwde geen beweging. Alles wat hij deed, was uitnodigen tot kijken: naar angst, naar verlangen, naar het denken zelf. Niet om te beheersen of te onderdrukken, maar om het hele mechanisme helder te zien — en doorzien.
In wat volgt onderzoeken we zijn visie in samenhangende thema’s. Elk deel behandelt een kernelement van zijn denken, met verwijzingen naar zijn gesprekken met onder anderen David Bohm en Chögyam Trungpa.
HOOFDSTUK 1 — VRIJHEID EN CONDITIONERING
Krishnamurti stelde dat de mens niet vrij is. Niet in zijn denken, niet in zijn voelen, niet in zijn handelen. We zijn gevormd — geconditioneerd — door opvoeding, cultuur, angst, ervaring, taal. Alles wat we zijn, is opgebouwd uit herinnering. En zolang we ons niet bewust zijn van die conditionering, leven we in herhaling.
Geen methode, geen geleidelijk pad
“Vrijheid is het begin, niet het einde.”
In tegenstelling tot wat veel spirituele tradities leren, geloofde Krishnamurti niet dat vrijheid het resultaat is van jarenlange oefening, meditatie of morele discipline. Vrijheid is geen beloning aan het eind van een proces. Ze is het beginpunt van echt onderzoek.
Elke poging om jezelf via een methode te veranderen, zegt hij, versterkt het ik — de waarnemer die iets wil bereiken. Maar dat ik is juist het product van de conditionering. Het kan zichzelf niet bevrijden. Alleen inzicht bevrijdt — en inzicht ontstaat in het nu, niet in de tijd.
Het zelf als herinnering
Wat we ‘ik’ noemen, is volgens Krishnamurti een bundel van herinneringen. Geen vaste kern, geen ziel, maar een voortdurend veranderend verhaal dat zichzelf in stand houdt via denken. En denken, zegt hij, is een reactie van het geheugen.
In zijn gesprekken met David Bohm stelt hij:
“Thinking is never free. It is always the response of memory, experience, knowledge — which are all of the past.”
Die gedachte impliceert iets krachtigs: zolang je leeft vanuit denken, leef je in het verleden. Echt zien wat er nu is, vraagt dat het denken tot stilte komt — niet geforceerd, maar doordat het overbodig wordt in het licht van directe waarneming.
Toepassing vandaag
Vrijheid, in deze zin, betekent: loskomen van innerlijke automatisme. Dat is geen abstract idee. Het is voelbaar in alledaagse situaties:
Wanneer je iemand veroordeelt zonder echt te luisteren
Indien je reageert uit gewoonte, uit angst om controle te verliezen
Wanneer je troost zoekt in herhaling, zelfs als die pijn doet
Krishnamurti nodigt je uit om dat alles zonder veroordeling waar te nemen. Niet om het te veranderen, maar om het in zijn totaliteit te zien. In dat zien ontstaat een ander soort ruimte — en misschien ook een andere vorm van handelen.
HOOFDSTUK 2 — VERDELING EN CONFLICT VOLGENS KRISHNAMURTI
“Where there is division, there is conflict.”
Dit is misschien Krishnamurti’s eenvoudigste en meest krachtige inzicht. Of het nu gaat over oorlog, relaties, religie of innerlijke onrust — volgens hem is de wortel van alle conflict: verdeeldheid.
We maken onderscheid: tussen ik en jij, tussen mijn groep en jouw groep, tussen geloof en ongeloof, tussen verleden en toekomst. Dat lijkt onvermijdelijk. Maar het denken dat die scheiding maakt, is ook de bron van strijd.
Ego als centrum van verdeeldheid
Zolang er een centrum is — een ‘ik’ dat zich identificeert met bezit, geloof, familie, nationaliteit — is er afscheiding. En waar afscheiding is, is er strijd. Intern of extern.
In dialoog met Bohm stelt Krishnamurti:
“The self is the source of all division. And division breeds fear, and fear breeds violence.”
We proberen vrede te vinden door systemen, verdragen, compromissen. Maar de wortel van geweld ligt in het denken dat zichzelf als afgescheiden beschouwt. Dat denken is geconditioneerd, en dus fundamenteel beperkt.
Relatie zonder beeldvorming
Niet alleen in de maatschappij, maar ook in relaties is die verdeeldheid actief. Krishnamurti benadrukt dat de meeste relaties niet werkelijk vrij zijn. Ze zijn gebaseerd op beelden: wat jij denkt dat de ander is of zou moeten zijn, en wat jij denkt dat jij moet zijn.
Maar dat beeld is gevormd door herinnering, door vergelijking, door verwachting. En dus ontstaat er frictie — niet met de ander als levend wezen, maar tussen de realiteit en het beeld dat we van de ander hebben.
“To be related is to see the other without the image.”
Dat vraagt een diepe vorm van aandacht: kijken zonder projectie. Luisteren zonder verleden. Alleen dan is er echte ontmoeting.
Trungpa, Krishnamurti en de leegte van het zelf
In zijn gesprekken met Chögyam Trungpa — een boeddhist die net als Krishnamurti weigerde om traditie als eindpunt te zien — kwam vaak het idee terug dat ware vrijheid pas mogelijk is wanneer het ‘ik’ als fictie wordt doorzien.
Beiden stelden dat het ‘zelf’ een psychologische constructie is. Trungpa noemde het “ego-fabrication”, Krishnamurti sprak van “the observer is the observed”. In beide gevallen gaat het om hetzelfde inzicht: de waarnemer is niet afgescheiden van wat hij waarneemt. En als die eenheid gezien wordt, valt het conflict weg.
HOOFDSTUK 3 — HET ZELF, HET DENKEN EN DE TIJD
“Het denken is altijd oud. Er is niets nieuws in denken.”
Volgens Krishnamurti is het denken essentieel voor praktische zaken: plannen, bouwen, communiceren. Maar zodra we het gebruiken in de psychologische sfeer — om onszelf te begrijpen, om conflicten op te lossen, om geluk na te streven — wordt het een bron van verwarring.
Denken is tijd
Wat is denken? Een continuüm van geheugen. Denken gebruikt het verleden om het heden te interpreteren en de toekomst te voorspellen. Daarmee creëert het psychologische tijd: het idee dat we iets zijn wat verbeterd moet worden, met een ideaal als doel.
“Ik ben dit, ik moet dat worden” — dat is de grondvorm van psychologische tijd.
Maar wie strijdt met zichzelf op basis van tijd, leeft altijd in conflict. Volgens Krishnamurti is werkelijke transformatie alleen mogelijk buiten tijd — in een moment van zuiver zien. Dat zien ontstaat niet door inspanning, maar doordat het denken stilvalt in het licht van direct inzicht.
De illusie van het centrum
We nemen aan dat er een ‘ik’ is dat denkt, voelt, handelt. Maar Krishnamurti stelt: het ik is denken. Er is geen vaste kern, geen blijvende identiteit. Alleen een stroom van gedachten en herinneringen die zichzelf een centrum aanpraten.
“De waarnemer is het waargenomene.”
Dat inzicht komt centraal terug in zijn dialogen met David Bohm. Als je het ‘ik’ probeert te begrijpen als iets afzonderlijks, blijf je gevangen in verdeling. Maar als je ziet dat de waarnemer zelf een product is van denken, ontstaat een totaal ander bewustzijn: zonder centrum, zonder conflict.
Geen onderdrukking, geen analyse
Krishnamurti wijst zowel onderdrukking als psychologische analyse af. De eerste leidt tot innerlijke strijd, de tweede tot eindeloos graven in het verleden. Beide gaan uit van tijd en van een ‘ik’ dat zichzelf probeert te verbeteren.
In plaats daarvan nodigt hij uit tot direct, passief bewustzijn: zien zonder keuze. Daarin valt de strijd weg — en verschijnt helderheid.
HOOFDSTUK 4 — AANDACHT, LIEFDE EN HET HEILIGE
“Waar aandacht is, is geen zelf. En waar geen zelf is, is liefde.”
Aandacht is geen concentratie
Krishnamurti maakt een scherp onderscheid tussen concentratie en aandacht:
Concentratie is exclusief, geforceerd, met een doel.
Aandacht is open, totaal, zonder richting.
In concentratie zit spanning: je probeert iets anders uit te sluiten. Met aandacht is ruimte: alles mag er zijn, zonder verzet.
In die aandacht ontstaat stilte. Niet als techniek, maar als natuurlijk gevolg van het volledig aanwezig zijn.
Liefde zonder bezit
Krishnamurti stelt dat wat wij liefde noemen vaak afhankelijkheid is. Waar angst is, is geen liefde. Waar verlangen domineert, is geen vrijheid. En waar het zelf actief is — met zijn eisen, verwachtingen, angsten — is er geen ruimte voor liefde.
“Liefde is niet het tegenovergestelde van haat. Liefde kent geen tegenovergestelde.”
Echte liefde is stil. Zonder motief. Zonder centrum. Ze verschijnt als er geen veroordeling is, geen zoeken, geen grijpen. Alleen wanneer je volledig aandachtig leeft — zonder jezelf — is liefde mogelijk.
Het heilige zonder geloof
Krishnamurti sprak vaak over ‘het heilige’, maar altijd met grote omzichtigheid. Hij wees het geloof af, rituelen, gebed, mystiek. Het heilige is voor hem geen object van aanbidding, maar een staat van diepe stilte, van totale leegte waarin geen ‘ik’ aanwezig is.
In die leegte kan iets ontstaan dat niet van deze wereld is. Geen visioen, geen ervaring, maar een kwaliteit van puur zijn. Hij noemde het soms “the immeasurable” — dat wat buiten denken en meting valt.
“Waar stilte is, daar is het andere.”
SLOT — TOEPASBAARHEID ZONDER METHODE
Krishnamurti’s werk is allesbehalve makkelijk. Het stelt niet gerust, geeft geen stappenplan, biedt geen zekerheid. Maar misschien is dat juist zijn kracht.
In een wereld die overspoeld wordt door technieken, opinies, leiders en systemen, nodigt hij uit tot iets anders:
Geen verbetering, maar inzicht
We willen geen streven, maar stilte
Er bestaat geen belofte, maar onderzoek
Zijn werk is toepasbaar — niet door het te volgen, maar door het zelf te leven. En dat begint telkens opnieuw: in het moment dat je stopt met vluchten, vergelijken, benoemen. Je start met observeren, zonder enig oordeel of verwachtingen. Wie het probeert zal snel merken dat dit moeilijk is. Maar wie het probeert zal tevens merken dat het een openheid, rust en inzicht biedt dat niet te evenaren is.
In het onderwijs betekent dat: ruimte geven voor echte zelfkennis, niet voor conditionering.
Voor relaties: elkaar ontmoeten zonder beeld of verwachtingen.
In samenleving: inzien dat structurele verandering onmogelijk is zolang het denken verdeeld blijft.
En voor jezelf: leren kijken, zonder doel — en daarin misschien de vrijheid vinden waar geen pad naartoe leidt.
“Je bent de wereld. Als jij verandert, verandert de wereld.”
EEN MOEILIJKE OPGAVE
Krishnamurti heeft me levenslang geïntrigeerd. Zijn visie samenvatten is een uitputtend zaak geweest, hoe vertrouwd ik er ook mee ben. Veel van zijn lezingen en dialogen zijn vrij beschikbaar. Er bestaan enkele boeken van, maar vooral heel veel beeldmateriaal en audio materiaal. Wanneer u er tijd voor vindt (maak er tijd voor!) loont het meer dan de moeite om de man over diverse onderwerpen te horen spreken.
Het is een radicale manier van denken, die elke autoriteit afwijst en de verantwoordelijkheid bij onszelf legt. Maar ook een authentieke en verfrissende kijk op het leven. De logica in zijn stellingen is rigide en ontegensprekelijk. Het is een absolute aanrader voor iedereen die zo nu en dan even wat rust zoekt en zijn leven in vraag stelt.
Ook interessant: Wat is stoïcisme?
Geef als eerste een reactie