De rechtsstaat is aan het wankelen. Een andere conclusie kan je moeilijk trekken. In een wereld waar oorlogsmisdaden live te volgen zijn. Waar politieke leiders met rechters in de clinch gaan. Een wereld waar gerechtelijke machten zélf het politieke debat betreden. Daar dringt zich één ongemakkelijke waarheid op: de rechtsstaat staat onder druk, op meerdere fronten tegelijk. Wat ooit gold als fundament van onze democratische samenlevingen – de scheiding der machten, het respect voor het internationaal recht, de neutraliteit van justitie – wordt vandaag met voeten getreden, ontmanteld of misbruikt.
Dit opiniestuk onderzoekt drie actuele frontlijnen in de wereldwijde erosie van de rechtsstaat: de internationale rechtsorde, de scheiding der machten in democratieën, en de Belgische binnenlandse situatie waar justitie zich niet langer buiten het politieke toneel lijkt te houden.
1. De internationale rechtsorde: selectieve verontwaardiging en straffeloosheid
We leven in een tijd waarin oorlogsmisdaden openlijk gepleegd worden. Waar het internationale recht machteloos lijkt toe te kijken. Neem Soedan, waar in de afgelopen maanden ziekenhuizen, markten en vluchtelingenkampen doelwit werden van militaire aanvallen door de RSF-militie en het regeringsleger. Humanitaire infrastructuur wordt systematisch vernietigd, in strijd met het oorlogsrecht en het Vierde Verdrag van Genève. Toch blijft de internationale reactie beperkt tot verklaringen “van diepe bezorgdheid”.
Of kijk naar Oekraïne, waar het Russische leger sinds 2022 grootschalig burgerdoelen bombardeert, inclusief scholen en woonwijken – met bewijs van systematische verkrachtingen, deportaties en foltering. De Internationale Strafrechtbank (ICC) vaardigde in maart 2023 een arrestatiebevel uit tegen Vladimir Poetin wegens het ontvoeren van Oekraïense kinderen. Maar wie voert het uit? Landen als China, India, maar ook enkele Afrikaanse staten weigeren dit arrestatiebevel te erkennen of uit te voeren.
En dan is er Gaza. Tienduizenden doden, bombardementen op ziekenhuizen en vluchtelingenkampen, uithongering als oorlogswapen. De wereld is verdeeld: de ene helft spreekt over genocide, de andere over zelfverdediging. Maar ondertussen verliest het internationaal recht zijn gezag. Want als het recht selectief toegepast wordt, is het geen recht meer, maar een instrument van geopolitieke opportuniteit.
Als staten arrestatiebevelen van het ICC naast zich neerleggen. Wanneer machtige landen zichzelf boven het recht stellen, dan is de fundering van het internationaal recht aan het scheuren. Dit is geen juridische nuance meer. Het is straffeloosheid met politieke goedkeuring. Dit is de rechtstaat op drift.
2. De scheiding der machten: democratieën in zelfdestructie
De rechtsstaat vereist meer dan wetten. Ze rust op de structurele scheiding tussen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Waar deze scheiding vervaagt, treedt autoritarisme naar voren.
In Polen zagen we de regeringspartij PiS jarenlang pogingen ondernemen om rechters onder politieke controle te krijgen via benoemingscommissies, tuchtprocedures en wetswijzigingen. Het gevolg: een conflict met de Europese Unie, waarbij zelfs het Europees Hof van Justitie zich uitsprak tegen de inbreuken op de onafhankelijkheid van rechters.
Hongarije, onder Viktor Orbán, ging nog verder: rechterlijke macht, media en onderwijs werden gecentraliseerd in handen van het regime. De democratische façade bleef overeind, maar de scheiding der machten werd uitgehold. De rechtsstaat leeft er enkel nog op papier.
In Israël leidde de poging van de regering-Netanyahu om het Hooggerechtshof te verzwakken tot massale straatprotesten en een diepe institutionele crisis. De kern van het debat? Of de rechterlijke macht nog een tegenmacht mag zijn tegenover de uitvoerende.
Zelfs in de Verenigde Staten, lang gezien als bastion van democratie, wordt de rechtsstaat bedreigd. De politisering van het Hooggerechtshof, het gebruik van ‘executive orders’ om het Congres te omzeilen, en het schouwspel rond de rechtszaken tegen Trump tonen hoe fragiel de Amerikaanse scheiding der machten geworden is. Juridische beslissingen worden er te vaak gelezen door een lens van partijpolitiek, niet van rechtsprincipes.
De tendens is duidelijk: waar populisme regeert, wordt justitie onder druk gezet – tenzij het regime ze al heeft ingelijfd. Met andere woorden, de rechtstaat op drift.
3. België: wanneer rechters zelf politiek gaan bedrijven
België staat in de wereld niet bekend om institutionele revoluties. En toch speelt zich hier een subtiel maar verontrustend fenomeen af: de rechterlijke macht die zélf het politieke domein betreedt.
In recente maanden zagen we hoe Belgische magistraten openlijk de politieke besluitvorming bekritiseren. Hoe ze media opzoeken om hun bezorgdheden te delen, of via symbolische acties en ‘gerechtelijke opinies’ hun ongenoegen uiten. Op het eerste gezicht lijkt dit nobel: rechters die opkomen voor de onafhankelijkheid van justitie, voor hun werkomstandigheden, voor de democratische orde.
Maar bij nadere analyse wringt er iets. Wanneer magistraten publieke verklaringen afleggen die politieke partijen en ministers bekritiseren – niet over een lopende zaak, maar over beleid – dan overschrijden ze de grens van hun rol. Niet alleen verliezen ze daarmee hun schijn van neutraliteit, ze maken zichzelf partij in het publieke debat.
En net zoals politici de rechterlijke macht niet mogen instrumentaliseren, mogen rechters het publieke vertrouwen in de politiek niet ondermijnen om hun eigen belangen te dienen. Dat is niet enkel onverstandig – het is gevaarlijk.
Want als burgers het gevoel krijgen dat justitie niet onafhankelijk, maar selectief strijdend en partijdig is, brokkelt het gezag van de hele rechtsstaat af. De rechter moet niet een ‘moreel geweten’ van de samenleving zijn. De rechter is de hoeder van het recht – niet van activisme.
De recente gerechtelijke tussenkomsten rond migratiebeleid, begrotingsplannen of klimaatvonnissen mogen niet vervallen in een juridocratie – waarin rechters het democratisch debat via uitspraken omzeilen of corrigeren. Dat voedt populistische argumenten over “rechterlijke staatsgrepen” en ondermijnt de legitimiteit van gerechtelijke uitspraken, zelfs als ze juridisch correct zijn.
Conclusie: de rechtsstaat wankelt niet enkel door politici
We houden graag politici verantwoordelijk voor de afbraak van de rechtsstaat – en terecht. Maar laten we niet blind zijn voor de bredere dynamiek. Internationale verdragen worden genegeerd. Gerechtelijke macht wordt gepolitiseerd – of wordt zélf politiek. En publieke instellingen verliezen gezag in de ogen van burgers, omdat ze hun rol verlaten of selectief omgaan met hun neutraliteit.
De rechtsstaat – en het vertrouwen erin – kan alleen overleven als elke macht haar plaats kent én bewaart. Dat betekent dat politici geen misbruik mogen maken van justitie, maar ook dat rechters geen politiek theater mogen maken van hun beroepsrol.
In een tijd waarin de wereld op drift is, waarin oorlogsmisdaden straffeloos blijven, waarin democratieën hun eigen fundamenten uithollen, moeten wij durven zeggen: de rechtsstaat is geen vanzelfsprekendheid meer. Hij vraagt bescherming, begrenzing én bescheidenheid – van álle machten.
En wat doen wij? We staan erbij en kijken ernaar. Alsof het een slechts soap is. Maar die rechtstaat die op drift is, dat is de waarborg voor onze vrijheid. En vrijheid wordt bevochten op een oorlog die nooit slaapt, zoals de betreurde The Lau ons wist te vertellen.
Geef als eerste een reactie