De vraag of de toekomst voorspelbaar is, fascineert de mens al millennia. Van oude orakels tot moderne algoritmen, van wiskundige modellen tot profetieën: telkens weer proberen we grip te krijgen op wat nog moet komen. In dit artikel onderzoeken we de voorspelbaarheid van de toekomst vanuit drie perspectieven: fysisch, historisch en buitenwetenschappelijk.

U kan dit (en andere lange artikels) gratis downloaden (.pdf) via deze pagina

1. Het fysische perspectief: oorzaak, gevolg en patroonherkenning

In de natuurwetenschappen is de toekomst in veel gevallen in principe voorspelbaar.  Dit komt omdat fysieke systemen onderworpen zijn aan natuurwetten. Waar deze wetten bekend zijn, en de begincondities nauwkeurig kunnen worden vastgesteld, is voorspelling mogelijk.  Laten we enkele voorbeelden bekijken.

Weersvoorspelling

Moderne meteorologie maakt gebruik van complexe computermodellen om temperatuur, neerslag en wind te voorspellen. Hoewel weersvoorspellingen betrouwbaar zijn op korte termijn (1–3 dagen), neemt de nauwkeurigheid sterk af op langere termijn door de chaotische aard van het systeem. Kleine veranderingen in beginvoorwaarden leiden tot grote verschillen in uitkomst — het bekende vlindereffect.

Maar ondanks die onzekerheid, zijn dit effectief toekomst voorspellingen.  We kunnen het toekomstige weer accuraat voorspellen, mits…  Mits we de begincondities volledig en exact in kaart kunnen brengen.  Doorheen de jaren kunnen we dit steeds beter.  De rekenkracht van computers wordt groter. Ons vermogen om steeds meer parameters in rekening te brengen groeit gestaag.

Beweging van planeten en objecten

De baan van de maan, planeten of zelfs kometen kan tot op duizenden jaren nauwkeurig worden voorspeld dankzij de wetten van Newton en Einstein. Zo kunnen we zonsverduisteringen eeuwen vooruit exact berekenen. Ook het afschieten van een projectiel (zoals een kogel of ruimtesonde) volgt voorspelbare banen binnen een gesloten systeem.

Dus ook hier kunnen we de toekomst voorspellen met steeds grotere nauwkeurigheid.  Zolang er geen onvoorziene veranderingen in de context zijn, kunnen we dir bijzonder accuraat en vele jaren vooraf.

Supernova’s en sterrenstelsels

In de astrofysica kunnen wetenschappers voorspellen wanneer een ster aan het einde van haar levenscyclus komt en mogelijk explodeert als supernova. Deze voorspellingen zijn echter gebaseerd op waarschijnlijke scenario’s en niet op exacte data. De schaal van tijd en ruimte maakt directe voorspelling beperkt, maar wel mogelijk op populatieniveau.

Andere voorbeelden van toekomst voorspellen

• Radioactief verval.  Xe kunnen met grote precisie kunnen we berekenen wanneer een hoeveelheid materiaal tot de helft is vervallen (halfwaardetijd).
• Getijdenbewegingen. Ook hier is toekomst voorspellen eenvoudig.  Getijden worden beïnvloed door maan en zon zijn deze extreem voorspelbaar.
• Populatiemodellen in ecologie. Binnen gecontroleerde omstandigheden kunnen we het gedrag van een soort of ecosysteem enigszins voorspellen.

Kwantummechanica en onzekerheid

Toch zijn er fundamentele grenzen aan voorspelbaarheid. In de kwantummechanica is de uitkomst van een meting niet volledig bepaald, maar slechts probabilistisch (waarschijnlijk). De bekende onzekerheidsrelatie van Heisenberg stelt dat we nooit tegelijkertijd met absolute precisie zowel de positie als de snelheid van een deeltje kunnen kennen. Dit betekent dat we enkel waarschijnlijkheden kunnen toekennen aan mogelijke uitkomsten. De toekomst voorspellen wordt hier dus extreem onzeker.

Een nog diepgaander principe is de kwantumverstrengeling, waarbij twee deeltjes in zo’n staat verkeren dat de meting van het ene onmiddellijk invloed heeft op het andere — ongeacht de afstand ertussen. Deze verstrengeling leidt tot schijnbare ‘actie op afstand’, maar maakt tegelijkertijd exacte voorspelling complexer, omdat de toestand van het systeem pas bij meting wordt ‘beslist’.

Een gerelateerd idee is het concept van waarnemersafhankelijkheid. In sommige interpretaties van de kwantumfysica, zoals de Kopenhaagse interpretatie, bestaat een uitkomst pas wanneer die wordt waargenomen. In die zin wordt de werkelijkheid mede ‘geschapen’ door observatie. Dit heeft geen directe toepassing op dagelijkse voorspellingen, maar het daagt ons deterministische wereldbeeld uit.

Complexiteit en chaos

Naast kwantumonzekerheid zijn veel macroscopische systemen gevoelig voor chaos en emergentie. Systemen met veel onderling afhankelijke variabelen — zoals het klimaat, een economie of een samenleving — vertonen non-lineair gedrag: kleine invloeden kunnen grote, onvoorspelbare effecten hebben. Dit maakt langetermijnvoorspelling moeilijk, zelfs al kennen we de basiswetten. Denk aan het beroemde vlindereffect in weersystemen, waar de vleugelslag van een vlinder uiteindelijk een orkaan zou kunnen veroorzaken.

Financiële markten en onvoorspelbaarheid

Een domein waar de illusie van voorspelbaarheid bijzonder verleidelijk is, zijn de financiële markten. Beurstrends, aandelenkoersen en economische crisissen zijn het onderwerp van talloze voorspellingsmodellen. Economen en beleggers proberen via historische data, algoritmes en gedragseconomische theorieën toekomstige bewegingen in kaart te brengen.  Maar, zoals vele beleggers reeds ondervonden, de toekomst voorspellen op de beurs is vaak als roulette spelen.

Toch blijkt de beurs uitermate gevoelig voor onvoorspelbare invloeden. De zwarte zwaan-theorie van Nassim Nicholas Taleb benadrukt dat zeldzame, onverwachte gebeurtenissen (zoals de kredietcrisis van 2008) een enorme impact kunnen hebben en achteraf pas verklaarbaar lijken. Deze theorie ondermijnt de stelling dat we economische systemen lineair kunnen voorspellen.

Een ander voorbeeld is het verhaal van de Belgische beursspeculant Jean-Pierre Van Rossem, beter bekend van zijn algoritmisch systeem Moneytron. In de jaren 80 en 90 claimde hij met behulp van wiskundige modellen de beurs perfect te kunnen voorspellen. Hij behaalde enorme rendementen, maar zijn systeem bleek uiteindelijk gebaseerd op misleidende beloftes en stortte in elkaar. Het verhaal van Moneytron toont hoe zelfs geavanceerde modellen ten onder kunnen gaan aan de complexiteit en irrationaliteit van menselijke markten.

Samengevat

De natuur kent vele domeinen waarin nauwkeurige voorspelling mogelijk is. Vooral binnen gesloten of gecontroleerde systemen. Maar zodra we te maken krijgen met probabilistische wetten (zoals in de kwantumwereld) of met systemen die gevoelig zijn voor kleine veranderingen (zoals chaotische of complexe systemen), wordt voorspelbaarheid relatief. De toekomst is dan niet langer een rechte lijn, maar een waaier van waarschijnlijkheden.

2. Het historische perspectief: herhaling, cycli en patronen

“De geschiedenis herhaalt zich,” zegt men vaak. Maar is dat echt zo — en als het zo is, kunnen we dan uit het verleden voorspellen wat de toekomst brengt?

Cyclische modellen van geschiedenis

Verschillende denkers en historici hebben geprobeerd vaste patronen in de geschiedenis te ontdekken. De Duitse historicus Oswald Spengler beschreef in Der Untergang des Abendlandes (1918) de ondergang van westerse beschaving als een onvermijdelijke fase in een cyclisch proces van opkomst, bloei en verval — vergelijkbaar met natuurlijke levenscycli.

Arnold J. Toynbee zag beschavingen als reagerend op ‘uitdagingen’. Zij die erin slagen om adequaat te antwoorden, groeien; zij die falen, gaan ten onder. Deze theorieën suggereren dat we historische wetmatigheden kunnen ontdekken — en dus ook voorspellen.  Een soort van Darwinistische wetmatigheid die de toekomst voorspellen mogelijk moet maken.

Ook Karl Marx zag geschiedenis als een proces dat zich ontwikkelt via tegenstellingen. De klassenstrijd tussen onderdrukten en onderdrukkers leidt uiteindelijk tot revolutionaire verandering. Voor Marx is geschiedenis dialectisch en progressief, met een uiteindelijk doel (de klassenloze samenleving). Deze visie impliceert een vorm van voorspelling, gebaseerd op structurele analyse van productie en macht.

In de 20e en 21e eeuw heeft de cliometrie (de toepassing van statistiek op historische gegevens) geprobeerd economische en sociale trends kwantitatief te analyseren. Zo werden patronen ontdekt in schuldencrisissen, beurscrashes, of sociale spanningen voorafgaand aan revoluties. Denk aan het werk van Peter Turchin, die historische data gebruikt om cycli van politieke instabiliteit in kaart te brengen.

Herhaling in menselijk gedrag en besluitvorming

Naast structurele cycli blijkt ook uit psychologisch onderzoek dat mensen, los van tijd en cultuur, vaak op gelijkaardige wijze reageren. Denk aan:

• Machtsmisbruik: leiders die hun positie uitbuiten (van Nero tot Nixon).
• Zondebokken zoeken in crisistijden (bv. de Joden tijdens de pest, migranten tijdens recessies).
• Overmoed bij expansie (Napoleon in Rusland, Hitler tijdens Barbarossa).
• Korte-termijndenken in politiek en economie.

Deze herhalende gedragingen maken bepaalde historische uitkomsten meer voorspelbaar. Ze vormen ook de basis van sommige theorieën in gedragsgeschiedenis en politieke psychologie.

Grenzen aan historische voorspellingen

Toch moeten we voorzichtig zijn. Elke historische situatie is uniek door haar specifieke combinatie van technologie, cultuur, sociale structuren en toevallige gebeurtenissen. Vergelijkingen tussen tijdperken kunnen verhelderend zijn, maar garanderen geen voorspellende waarde. Bovendien zijn historische bronnen vaak incompleet, ideologisch gekleurd of retrospectief vervormd. Wat we als patroon zien, kan ook het gevolg zijn van selectie of interpretatie.

Bovendien zijn mensen zelf veranderlijke wezens: we leren, creëren en kunnen onverwacht handelen. Waar fysieke systemen zich aan natuurwetten houden, zijn menselijke samenlevingen onderhevig aan vrije wil, waarden en moraal. Daarom blijft elke historische voorspelling meer waarschijnlijkheidsberekening dan zekerheid.

3. Het buitenwetenschappelijke perspectief: profetieën, patronen en voorspellingen

Doorheen de geschiedenis hebben mensen op allerlei manieren geprobeerd de toekomst te voorspellen aan de hand van natuurlijke, rituele of toevallige fenomenen. Deze methoden waren vaak diep ingebed in culturele en religieuze overtuigingen. Ze fungeerden niet alleen als orakel, maar ook als manier om onzekerheid te structureren en beslissingen te legitimeren.

Voorchristelijke waarzeggerij en voortekens

In het oude Mesopotamië en later bij de Romeinen werd de kunst van de haruspicy beoefend: het lezen van de toekomst in de ingewanden van offerdieren, vooral de lever. Er bestaan duizenden kleitabletten waarop Babylonische waarzeggers hun observaties bijhielden en verbanden legden tussen levervormen en toekomstige gebeurtenissen. De Romeinen namen deze praktijk over: haruspices onderzochten het slachtafval van dieren om te zien of veldslagen of politieke beslissingen gunstig waren.  Hun manier van toekomst voorspellen.

Een andere bekende praktijk bij de Romeinen was de auspicia, waarbij priesters de vlucht van vogels interpreteerden. Het aantal, de richting en het gedrag van de vogels werd gelezen als een teken van goddelijke goedkeuring of afkeuring. Julius Caesar zou volgens Plutarchus pas de Rubicon zijn overgestoken nadat de voortekenen gunstig waren bevonden.

Chinese waarzegsystemen

In het oude China ontwikkelde men het I Tjing-systeem, dat werkt met 64 hexagrammen opgebouwd uit hele en gebroken lijnen. Deze symbolen werden geworpen via stokjes of munten en geïnterpreteerd op basis van eeuwenoude tekstuele tradities. Het systeem was niet bedoeld als exacte voorspelling, maar als middel tot reflectie — vergelijkbaar met moderne psychologische interpretaties.

Daarnaast maakte men gebruik van scapulomantie, het lezen van barsten in verwarmde schouderbladen van dieren (vooral runderen), een praktijk die al in de Shang-dynastie (ca. 1600–1046 v.Chr.) gedocumenteerd is op zogenaamde ‘orakelbotten’.

Midden-Oosterse en Griekse profetieën

In de Griekse oudheid waren orakels belangrijke bronnen van voorspelling. Het bekendste is dat van Delphi, waar de Pythia — onder invloed van dampen — cryptische boodschappen doorgaf die geïnterpreteerd werden door priesters. Deze boodschappen werden ernstig genomen bij oorlogsbesluiten en kolonisatie.

In het Oude Testament vinden we ook profetische dromen en visioenen: Jozef interpreteert de droom van de farao als aankondiging van zeven vette en zeven magere jaren (Genesis 41). Zulke interpretaties gaven richting aan politiek en economie.

Van astrologie tot moderne spiritualiteit

In de middeleeuwen en renaissance floreerde astrologie als wetenschappelijke discipline. Men geloofde dat de stand van de sterren directe invloed had op het lot van mensen en naties. Koningen hadden vaak persoonlijke astrologen. Nostradamus combineerde deze kennis met cryptische beeldtaal in zijn quatrijnen.

Vandaag bestaan nog vele varianten van dergelijke pogingen tot voorspelling: tarotkaarten, pendelen, handlijnkunde en numerologie. Deze praktijken zijn zelden wetenschappelijk ondersteund, maar ze spelen in op de menselijke behoefte aan richting, betekenis en controle in onzekere tijden.  Toekomst voorspellen is big business geworden.

Wetenschappelijk onderzoek naar voorspellende gaven

Er zijn verschillende studies uitgevoerd naar precognitie (het vermogen om toekomstige gebeurtenissen te kennen). Een bekende studie van Daryl Bem (2011) suggereerde dat proefpersonen woorden of beelden konden voorspellen die pas later getoond werden. Deze studie kreeg veel media-aandacht, maar werd later betwijfeld en kon niet consistent gerepliceerd worden.

Parapsychologisch onderzoek is controversieel. Hoewel sommige resultaten wijzen op ‘statistisch significante afwijkingen’, is er geen consensus over de betrouwbaarheid of herhaalbaarheid van zulke effecten. De wetenschap eist falsifieerbaarheid en herhaalbaarheid — iets wat vaak ontbreekt in deze context.

Waarom mensen geloven in voorspellingen

Psychologisch verklaard ontstaat het geloof in profetieën vaak uit cognitieve biases:

• Confirmation bias: men onthoudt vooral voorspellingen die lijken uit te komen.
• Barnum-effect: vage uitspraken lijken persoonlijk accuraat.
• Retrospectieve interpretatie: mensen interpreteren voorspellingen achteraf zó dat ze lijken te kloppen.

Toch spelen deze voorspellingen een rol in hoe mensen hoop, angst of houvast zoeken. In dat opzicht zegt hun populariteit meer over onze behoefte aan controle dan over hun feitelijke waarde.

Nostradamus en Baba Vanga

Michel de Nostredame (Nostradamus) schreef in de 16e eeuw honderden cryptische vierregelige voorspellingen (quatrains). Gelovigen menen dat hij oorlogen, revoluties en zelfs 9/11 voorzag. Baba Vanga, een blinde Bulgaarse zieneres uit de 20e eeuw, kreeg postuum wereldwijde aandacht voor vermeende voorspellingen over rampen, technologische doorbraken en politieke gebeurtenissen.

Conclusie: de toekomst is deels voorspelbaar, maar nooit volledig

We kunnen de toekomst deels voorspellen — vooral in fysisch gecontroleerde systemen of via patroonherkenning. Maar er blijven altijd onzekerheden: in chaotische systemen, in menselijke keuzes, in morele of culturele ontwikkelingen.

De geschiedenis kan ons waarschuwen, natuurwetten kunnen ons begeleiden, en zelfs mythes of voorspellingen kunnen ons inspireren. Maar absolute zekerheid over wat komt, blijft buiten ons bereik. Misschien is het net in die onzekerheid dat onze vrijheid — en verantwoordelijkheid — ligt.

U kan dit (en andere lange artikels) gratis downloaden (.pdf) via deze pagina