In de huidige samenleving lijkt slachtofferschap steeds vaker een vaste waarde in onze identiteit te worden in plaats van een tijdelijke situatie. Waar slachtoffers vroeger vooral erkenning zochten voor daadwerkelijk geleden leed, zien we nu een trend waarin mensen zich profileren als slachtoffer in situaties waarin eigen verantwoordelijkheid minstens gedeeltelijk meespeelt. Slachtoffercultuur is in toenemende mate een sociale, psychologische en zelfs politieke strategie geworden.
Mensen definiëren zichzelf steeds vaker aan de hand van wat hen is overkomen, wie hen onrecht aandeed of welke externe krachten hun leven beïnvloeden. Waarom kiezen mensen er — soms terecht, soms onterecht — voor om zich in de slachtofferrol te plaatsen? En waarom nemen ze minder vaak de verantwoordelijkheid op voor hun eigen situatie? Dat kan immers leiden tot een oplossing.
Dit artikel onderzoeken we waarom mensen deze positie kiezen. Welke psychologische en sociale mechanismen schuilen hierachter? En welke gevolgen dit heeft voor individuen en groepen. Tot slot kijken we hoe we deze tendens kunnen doorbreken.
1. Psychologische oorzaken van slachtofferschap
1.1 Self-serving bias
De menselijke neiging om zichzelf in een positief daglicht te stellen is goed gedocumenteerd. Onderzoek van Miller & Ross (1975) toont aan dat mensen hun successen toeschrijven aan interne factoren (eigen bekwaamheid), maar mislukkingen aan externe omstandigheden (de schuld van anderen of omstandigheden). Dit fenomeen beschermt ons zelfbeeld tegen beschadiging.
Door zich als slachtoffer te profileren, hoeven mensen niet te erkennen dat hun eigen keuzes of gedrag mogelijk hebben bijgedragen aan een negatieve situatie. Een slachtoffer kan immers zeggen “Ik ben niet schuldig of onbekwaam. Ik ben het slachtoffer van omstandigheden.”
1.2 Cognitieve dissonantie
Volgens Festinger’s theorie van cognitieve dissonantie (1957) ervaren mensen psychologisch ongemak wanneer hun zelfbeeld niet overeenkomt met hun gedrag. Slachtofferschap biedt een uitweg: het biedt een narratief waarin de persoon niet schuldig is, maar een slachtoffer van omstandigheden.
In plaats van het eigen gedrag te herzien, veranderen ze hun interpretatie van de situatie:
“Ik heb niet gefaald; het was onmogelijk om te slagen omdat anderen me tegenwerkten.” Het biedt een zeker comfort, maar verhindert mensen wem om te groeien en bij te leren.
1.3 Emotionele winst
Het slachtoffer krijgen van aandacht, sympathie en zorg is op korte termijn psychologisch lonend. Volgens onderzoek van Gray et al. (2012) kan slachtofferschap zelfs leiden tot sociale macht binnen interpersoonlijke relaties, juist omdat anderen geneigd zijn slachtoffers met meer zorg en begrip te behandelen.
Mensen zullen onbewust de voordelen ervaren van een slachtofferpositie. Ze meer aandacht, empathie, vrijstelling van plichten of verantwoordelijkheid. Psychologen noemen dit secundaire winst (Graham et al., 2008).
2. Sociale en groepsdynamische factoren
2.1 Victim prestige en moral licensing
In sommige contexten levert slachtofferschap een belangrijke sociale status op. Zitek et al. (2010) spreken over ‘victim entitlement’: slachtoffers voelen zich moreel gerechtvaardigd in hun gedrag, zelfs wanneer dat schadelijk of onredelijk is voor anderen.
Daarnaast kan slachtofferschap leiden tot moral licensing: mensen die zich slachtoffer voelen, vinden dat ze immoreel gedrag mogen vertonen als tegenwicht voor hun geleden onrecht. Wie slachtoffer is, krijgt niet alleen sympathie maar ook morele onschendbaarheid: kritiek op slachtoffers wordt maatschappelijk immers als ongepast beschouwd.
2.2 Groepsidentiteit en slachtoffercultuur
Binnen groepen kan slachtofferschap een vorm van cohesie creëren. Een gedeeld slachtofferschap versterkt de wij-zij-identiteit, wat leidt tot polarisatie en vijanddenken. Onderzoek van Nadler & Shnabel (2015) laat zien dat groepen eerder geneigd zijn om grieven te koesteren wanneer slachtofferschap onderdeel wordt van de groepsidentiteit.
Denk aan nationale slachtoffer narratieven (“Wij als land zijn altijd onderdrukt geweest”) of sociale bewegingen die identiteit koppelen aan gedeeld lijden. Kijk naar hie dit gebruikt wordt in de communicatie van de Israëlische regering. Of kijk naar de koloniale ontvoogdingsstrijd in vele landen.
2.3 Sociale media als amplificator
Sociale media versterken slachtofferschap door algoritmes die emotioneel beladen content belonen. Posts met slachtoffernarratieven krijgen vaak meer engagement. Dit creëert een mechanisme waarin slachtofferschap economisch en sociaal lonend wordt.
Zo zullen algoritmes die emotioneel geladen posts bevoordelen. Wie zijn leed deelt, krijgt sneller likes, reacties en aandacht. Hierdoor ontstaat een cultureel versterkt slachtofferschapsmechanisme.
3. Culturele en maatschappelijke factoren
3.1 Opkomst van de slachtoffermaatschappij
Campbell en Manning (2018) beschrijven in hun boek The Rise of Victimhood Culture hoe westerse samenlevingen verschuiven van een erecultuur naar een slachtoffercultuur. Waar vroeger eer, weerbaarheid en trots belangrijk waren, ligt nu de nadruk op kwetsbaarheid, erkenning van leed en het publiek aanklagen van daders.
Waar slachtofferschap vroeger geassocieerd werd met zwakte, is het tegenwoordig een bron van legitimiteit. Ze tonen aan hoe slachtofferschap in moderne westerse culturen een bron van sociale macht en recht op erkenning is geworden.
3.2 Neoliberale prestatiemaatschappij
In een samenleving waarin succes en prestatie als norm gelden, biedt slachtofferschap een uitweg voor wie aan die eisen niet voldoet. Mensen die falen, kunnen via de slachtofferrol sociale validatie krijgen zonder aan prestatienormen te hoeven voldoen.
In een cultuur die individueel succes eist, biedt slachtofferschap immers een psychologische uitweg. Voor al wie faalt of niet voldoet aan prestatienormen, bestaat er nu een alternatief. Als falen wordt toegeschreven aan onrecht of onderdrukking, blijft het zelfbeeld intact. Meer nog, er kan een ‘onrecht’ aangeklaagd worden. En dat neemt de persoonlijke verantwoordelijkheid weg.
3.3 Politieke instrumentalisering
Slachtofferschap wordt steeds vaker politiek ingezet. Groepen profileren zich als slachtoffers van ‘het systeem’, ‘de elite’, ‘de media’, enzovoort. Dit creëert een klimaat waarin elke inhoudelijke en persoonlijke verantwoordelijkheid verdwijnt en alles wordt herleid tot wij-zij-tegenstellingen.
In politiek en media zien we een toenemende slachtofferschapscompetitie. Groepen proberen aan te tonen dat zij het meest geleden hebben. Dit leidt tot polarisatie en een moreel gelijkspel waarin inhoudelijke verantwoordelijkheid ondergesneeuwd raakt.
4. Psychologische mechanismen achter verantwoordelijkheidsontwijking
4.1 Externe locus of control
Mensen met een externe locus of control (Rotter, 1966) geloven dat gebeurtenissen in hun leven vooral door externe factoren worden bepaald. Zij nemen zelden verantwoordelijkheid en zien zichzelf vaak als speelbal van omstandigheden.
Volgens Rotter (1966) hebben mensen met een externe locus of control de neiging hun lot toe te schrijven aan externe factoren. Zij geloven minder in eigen invloed. Ze verhinderen zichzelf om vooruitgang te boeken. Mensen met een interne locus of control daarentegen, zullen zelf hun lot in handen nemen. Dat is weliswaar minder comfortabel, dat wel, maar effectiever om vooruit te geraken.
4.2 Zelfhandicapping
Volgens Jones & Berglas (1978) zetten mensen soms opzettelijk obstakels op voorhand (of creëren excuses) om falen achteraf aan iets anders dan zichzelf te kunnen wijten.
Zelfhandicapping is een strategie waarbij mensen zichzelf belemmeringen opleggen om toekomstige mislukkingen te kunnen verklaren. Bijvoorbeeld: “Ik had geen kans, want alles zat tegen.” Of nog “Ik wil wel proberen, maar” gevolgd door een excuus dat hun falen vooraf al zal bepalen. Deze houding voedt slachtoffergedrag.
4.3 Fear of failure en angst voor afwijzing
Voor sommige mensen is het psychologisch veiliger om zichzelf als slachtoffer te zien dan als falende actor. Dit beschermt tegen schaamte en afwijzing. Ze zullen zelfs geen uitdaging aangaan, gewoon om falen te voorkomen.
4.4 Learned helplessness
Seligman (1975) beschreef learned helplessness: na herhaald falen onder omstandigheden waarin iemand geen controle heeft, leert men uiteindelijk dat pogingen zinloos zijn. Dit leidt tot passiviteit en slachtofferschapsdenken, zelfs als er later wél keuzes mogelijk zijn.
Dit wordt tevens vaak gevoed door autoritaire leiders en micro managers die alles zelf beslissen. Wanneer mensen geen kans krijgen om zelf initiatief te nemen, leren ze hulpeloosheid aan. Enerzijds voelen ze zich slachtoffer van de leider. Anderzijds durven ze niet meer proberen, omdat falen zware (emotionele) gevolgen zal hebben.
5. Casestudy’s
5.1 Werkvloer: De slachtoffer-collega
In veel teams is er wel iemand die chronisch klaagt over onrechtvaardige behandeling. maar zelden zie je hen verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen aandeel in conflicten of fouten. Dit ondermijnt teamdynamiek, het vergroot stress bij collega’s en leidt tot verlamming van de samenwerking.
Vaak gaat het hier om een patroon waarin kritiek, feedback of verantwoordelijkheidsverdeling telkens als ‘onrecht’ wordt geïnterpreteerd. Het gevolg is dat teamleden lopen op eierenlopen. De samenwerking lijdt eronder en de productiviteit daalt.
5.2 Politiek: De populistische slachtofferretoriek
Populistische leiders profileren zich vaak als slachtoffer van “de elite” of “de media”. Hierdoor kunnen ze kritiek afdoen als een aanval op het ‘gewone volk’. Dit ondermijnt het publieke debat en verantwoordelijkheid voor beleid. Het verschuift de focus van de realiteit en mogelijke oplossingen naar de keuzen voor de persoon en de stijl.
Deze strategie wordt gebruikt om kritiek af te weren, verantwoordelijkheid te ontlopen en kiezers aan te spreken op hun eigen onvrede. Het kan dan wel stemmen opleveren, maar het lost niets op. In tegendeel, het maakt het vinden van een oplossing vaak net moeilijker.
5.3 Media: Reality TV en slachtofferschapsverhaal
In reality-tv zien we kandidaten die hun deelname baseren op persoonlijke slachtoffernarratieven om zo stemmen of gunst van het publiek te winnen. Dit creëert een medialogica waarin slachtofferschap meer loont dan talent of inzet.
Televisieprogramma’s, talkshows en reality-tv creëren op deze manier een cultuur waarin slachtofferschap emotioneel kapitaal wordt. Wie zijn leed deelt, krijgt air-time en publieke steun. Sympathie voor hen die zich als slachtoffer opstellen wordt belangrijker dan kwaliteiten en inventiviteit.
6. Gevolgen van chronisch slachtofferschap
6.1 Persoonlijke groei wordt geblokkeerd
Wie zich als permanent slachtoffer ziet, ontwikkelt minder zelfeffectiviteit. Onderzoek van Seligman (1975) naar learned helplessness toont aan dat mensen passief en moedeloos worden als ze langdurig geen gevoel van controle ervaren.
Wie zichzelf voortdurend als slachtoffer ziet, ontwikkelt minder veerkracht en probleemoplossend vermogen.
6.2 Groepsdynamiek verslechtert
In teams leidt chronisch slachtofferschap tot verminderde motivatie bij anderen, frustratie, en toename van conflictsituaties. Vaak zien verschillende facties in een groep zich als slachtoffer van elkaar.
6.3 Maatschappelijke polarisatie
Op maatschappelijk niveau kan een cultuur van slachtofferschap leiden tot verharding van het debat, ondermijning van nuance en toename van ‘cancel culture’. Slachtofferschapsdenken reduceert complexe kwesties steevast tot een eenvoudig goed-slecht schema, waarin dialoog en compromis moeilijker worden.
De concurrentie om slachtofferschap versterkt ook steeds de polarisatie. Groepen zetten zich steeds scherper af tegen vermeende daders. Daderschap wordt meestal toegeschreven aan andersdenkenden. Het gevolg is een tweespalt tussen groepen die steeds groter wordt.
7. Mogelijke uitwegen
7.1 Versterken van interne locus of control
Trainingen en coaching gericht op zelfsturing en eigenaarschap helpen mensen hun eigen invloed op situaties beter te zien. Met een beetje aandacht kunnen we mensen helpen meer verantwoordelijkheid te nemen over hun eigen leven.
Weerbaarheid en veerkracht komen niet vanzelf. Het is een aangeleerde attitude. Onderschat nooit uw eigen vermogen om dit te ontwikkelen en anderen helpen deze aanpak over te nemen.
7.2 Educatie over cognitieve valkuilen
Door mensen inzicht te geven in mechanismen zoals self-serving bias, cognitieve dissonantie en zelfhandicapping, kunnen ze hun eigen denkfouten leren herkennen. Mensen bewust maken van hun eigen denkfouten kan slachtoffergedrag verminderen.
Help uzelf en anderen de vraag te stellen; heb of had IK enige invloed op de situatie? Indien ja, verwijt uzelf dan niets, maar vraag u af wat u anders had kunnen doen. Het is geen schuldvraag. Integendeel, het is een ‘leervraag’. Dingen die fout lopen zijn lessen.
7.3 Creëren van feedback- en aanspreekcultuur
Teams en organisaties kunnen een cultuur bevorderen waarin verantwoordelijkheid nemen de norm wordt. Campagnes en initiatieven die veerkracht, probleemoplossend vermogen en eigenaarschap belonen in plaats van slachtofferschap, kunnen de cultuurkanteling versterken.
Mensen aanspreken op slachtoffergedrag en hen helpen zelf oplossingen te vinden is niet moeilijk. Zolang er in uw communicatie geen oordeel verscholen zit, maar een echte bereidheid tot helpen, kan dit voor ieder van ons.
Door rolmodellen en verhalen van veerkracht en zelfverantwoordelijkheid meer aandacht te geven, kan de maatschappelijke norm weer kantelen richting actief eigenaarschap. En daar kunnen we allemaal aan bijdragen
7.4 Mediawijsheid
Mensen bewuster maken van hoe sociale media slachtofferschap belonen kan de impact van online slachtoffercultuur verminderen. Aarzel niet eerlijke feedback te posten. Geef geen oordeel, maar post uw analyse van de situatie.
Bespreek dit met mensen die u kent. Help hen begrijpen dat het kiezen van een slachtofferrol en destructieve keuze is. Een keuze die hun veerkracht teniet doet en op lange termijn hun geluk en succes al ondermijnen.
Conclusie
De neiging om zich als slachtoffer te profileren heeft diepe wortels in psychologie, groepsdynamiek en cultuur. Hoewel het erkennen van echt leed cruciaal blijft, schuilt er gevaar in het chronisch of onterecht omarmen van de slachtofferrol. Alleen door mensen verantwoordelijkheid terug te geven, door dialoog te voeren en door veerkracht te belonen, kan een samenleving voorkomen dat slachtofferschap een permanente identiteitsvorm wordt. Hoewel slachtofferschap in sommige situaties volkomen terecht en het nodig is om echte slachtoffer met alle mogelijke middelen te ondersteunen, kan het chronisch en onterecht omarmen van deze rol schadelijk zijn voor individuen, groepen en de samenleving als geheel. Het vraagt zelfinzicht, educatie en maatschappelijke verschuiving om terug te bewegen richting verantwoordelijkheid en zelfsturing.
U kan dit ganse artikel hier downloaden als .pdf
Geef als eerste een reactie