We leven in een tijdperk van overvloed. Supermarkten bieden tientallen soorten yoghurt, online winkels honderden modellen schoenen, en zelfs bij belangrijke levenskeuzes – van studie tot carrière, van partnerkeuze tot pensioenregeling – lijken de mogelijkheden eindeloos. Keuzestress is een dagelijkse realiteit. En hoe we er mee omgaan is vaak bepalend voor ons gevoel en hoe we in het leven staan.
Toch blijkt uit onderzoek dat meer keuze niet altijd leidt tot meer tevredenheid. Sterker nog: te veel keuzemogelijkheden kunnen leiden tot keuzestress. Maar wat is keuzestress precies? Waarom ervaren we het? En is er ook een positieve kant aan?
Wat is keuzestress?
Keuzestress verwijst naar de spanning, twijfel en soms verlamming die mensen ervaren wanneer ze geconfronteerd worden met een (te) groot aantal keuzemogelijkheden. Het is een psychologisch fenomeen waarbij de angst om de verkeerde keuze te maken zwaarder weegt dan het plezier van het kiezen zelf.
Hoe werkt keuzestress?
1. De paradox van keuze
Psycholoog Barry Schwartz introduceerde het begrip “The Paradox of Choice” (2004). Zijn onderzoek toont aan dat meer keuze weliswaar leidt tot meer vrijheid, maar ook tot:
- Meer twijfel: Heb ik wel de beste optie gekozen? Onzekerheid over onze keuzes kan een verlammend effect hebben.
- Meer spijt: Wat als de andere keuze beter was geweest? Waarom heb ik daar geld aan uitgegeven? Het gekochte/verworvene voldoet niet aan de verwachtingen.
- Hogere verwachtingen: Want als je zoveel keuze hebt, moet er wel iets perfects tussen zitten, toch? Maar wat als dat niet zo is?
- Besluiteloosheid: Mensen stellen keuzes uit of vermijden ze helemaal. Ook dit zal later kunnen leiden toto spijt, angst, uitstelgedrag…
Maar we moeten ondanks al dat keuzes maken. Wat we eten, welke kleren we willen dragen, met wie we een relatie aangaan, wat we gaan studeren… Gans ons leven wordt bepaald door een opeenvolging van keuzes. En kiezen is verliezen. Bij elke keuze kiest men voor een iets, maar sluit men andere zaken uit. Net dat zorgt voor een belangrijk spanningsveld.
2. Het beroemde jampotten-experiment
Een van de bekendste onderzoeken naar keuzestress is het “jamexperiment” van Iyengar en Lepper (2000). Het is waarschijnlijk een van de meest geciteerde experimenten in marketing en verkoop.
De opzet van het experiment is eenvoudig. In een supermarkt werden op twee verschillende dagen proeftafels opgezet. Op de ene dag konden klanten kiezen uit 24 verschillende smaken jam. Op de andere dag stonden er slechts 6 smaken.
Het resultaat verbaasde iedereen. De stelling was immers dat meer keuze tot meer verkoop zou leiden. Hoewel de tafel met 24 smaken meer bezoekers trok, kochten mensen vaker jam bij de tafel met slechts 6 smaken.
De conclusie van het onderzoek was dan ook helder. Te veel keuze verhoogt weliswaar de aantrekkelijkheid van een aanbod, maar verlaagt de kans dat mensen daadwerkelijk tot actie overgaan. Voor bedrijven een belangrijke les (die men nog steeds niet geleerd heeft).
Dit experiment is sindsdien tevens hét schoolvoorbeeld geworden van hoe te veel keuze leidt tot besluiteloosheid en keuzestress.
Cognitieve belasting en beslissingsoverbelasting
Bij elke keuze moet ons brein informatie verwerken: vergelijken, afwegen, inschatten. Te veel keuze leidt tot cognitieve overbelasting: ons werkgeheugen raakt vol, waardoor beslissen moeilijker wordt en de kans op fouten toeneemt.
Decision fatigue (Baumeister et al., 1998) beschrijft hoe mensen na veel keuzes mentale uitputting ervaren en slechtere beslissingen nemen. De gevolgen reiken dus verder dan het kiezen zelf. Wanneer we te veel keuzes na elkaar moeten maken, is de kans bijzonder groot dat we foute beslissingen nemen. Maar ook op andere vlakken (concentratie, focus…) zullen beduidend minder goed presteren.
Angst voor spijt
De psychologische angst om achteraf spijt te krijgen (anticipated regret) speelt bij keuzestress ook een grote rol. Mensen proberen die spijt te vermijden door eindeloos te wikken en wegen, of door helemaal geen keuze te maken.
Dit is emotioneel even belastend en vermoeiend. Elke keuze heeft immers voor- en nadelen. Het constant overwegen van alle factoren (diep nadenken, lees dit artikel even na), zorgt voor vermoeidheid en verlamming. Na verloop van tijd kweken we een gewoonte van uitstelgedrag, wat ons dan weer op andere punten zal verhinderen optimaal in het leven te staan.
Wat doet keuzestress met een mens?
Enerzijds zijn er de emotionele gevolgen. Onzekerheid, angst, frustratie en ontevredenheid, zelfs na de keuze hebben behalve een mentale belasting ook gedragsmatige gevolgen.
- Besluiteloosheid: Belangrijke keuzes worden uitgesteld.
- Impulsiviteit: Mensen kiezen uiteindelijk willekeurig, puur om van het gevoel af te zijn.
- Keuzemijding: Mensen kiezen helemaal niet en blijven hangen in de status quo.
Maar er zijn ook Langetermijneffecten. Langdurige keuzestress kan bijdragen aan:
- Burn-out
- Depressieve gevoelens
- Verminderde zelfeffectiviteit: het gevoel geen controle te hebben over je leven
Kan keuzestress ook nuttig zijn?
Hoewel keuzestress meestal negatief wordt ervaren, kan het ook positieve functies hebben. Het biedt ons;
1. Signaalfunctie
Keuzestress kan een signaal zijn dat de keuze belangrijk voor je is. Het laat zien dat je nadenkt over de consequenties, wat voorkomt dat je impulsieve of ondoordachte beslissingen neemt. Wanneer je keuzestress ervaart, loont het de moeite even de zaken rationeel te overwegen. Schrijf de noodzaak (waarom moet ik hier kiezen) even uit.
Noteer de noden die je hebt exact. Zo koppel je de keuze los van de emotie. Bepaal dan, op basis van die rationele lijst je keuze. Kies datgene wat het dichts aansluit bij je noden (en niet je wensen). Deze oefening voorkomt de stress, de besluiteloosheid en de spijt achteraf.
2. Zelfinzicht
De twijfel dwingt je om helder te krijgen wat je écht belangrijk vindt. Door bewuster stil te staan bij je waarden en doelen, kan keuzestress uiteindelijk leiden tot betere, meer authentieke keuzes. Bovendien leer je telkens iets over jezelf.
3. Verbetering van besluitvormingsvaardigheden
Oefening baart kunst, zoals het spreekwoord zegt. Wie leert omgaan met keuzestress, ontwikkelt betere copingstrategieën: prioriteiten stellen, criteria formuleren en leren accepteren dat perfecte keuzes zeldzaam zijn.
Dit is belangrijk voor iedereen. Maar zeker diegene die leiderschapsrollen vervullen hebben hier baat bij. Een lange ervaring in het maken van moeilijke keuzen, leidt steevast tot mensen die betere keuzes maken en minder verlamd worden door de overdaad aan mogelijkheden.
Hoe omgaan met keuzestress?
Hoe ga je nu om met dit gegeven? Er zijn enkele strategieën die hun deugdelijkheid ruim bewezen hebben.
- Beperk je opties: Stel jezelf een maximum aantal alternatieven. Beperk van alle mogelijkheden die je hebt de keuzelijst tot bijvoorbeeld drie of vier alternatieven. (denk aan het jampot experiment). De kans dat je een degelijke beslissing maakt wordt zo groter.
- Formuleer duidelijke keuzecriteria: Wat vind je écht belangrijk? Wat heb je nodig? Wat brengt het je bij? Op die manier filter je alle emotionele zaken eruit en voorkom je manipulatie door reclame (leest dit artikel even na over manipulatie technieken)
- Stel een tijdslimiet voor beslissen: Voorkomt eindeloos wikken wegen. Bepaal een uiterlijk eindpunt om een beslissing te nemen. Zo voorkom je eindeloos tijdverlies en frustratie.
- Aanvaard imperfectie: Geen enkele keuze is 100% foutloos. Besef vooraf dat wat je ook kiest, dat het nooit helemaal OK zal zijn.
- Kijk naar eerdere positieve ervaringen: Herinner jezelf aan momenten waarop een keuze goed uitpakte. Probeer te bedenken hoe dat kwam. Zoek de structuur achter je beslissing toen, en probeer deze opnieuw te gebruiken.
Conclusie
Keuzestress is een typisch product van onze moderne overvloed. Hoewel het verlammend en vervelend kan zijn, heeft het ook een nuttige kant: het dwingt ons tot bewuster kiezen en meer zelfinzicht.
En zoals het jamexperiment duidelijk maakt: minder keuze kan soms meer geluk en betere beslissingen opleveren.
Door onze omgang met keuzes te verbeteren, kunnen we leren om niet alleen beter, maar ook met meer tevredenheid te kiezen.
Geef als eerste een reactie