Hoe ons brein ons misleidt en wat we eraan kunnen doen, de wetenschap achter foute conclusies trekken.
We trekken allemaal voortdurend conclusies. Over mensen en situaties. We hebben ons eigen idee over oorzaken. Onze visie op de toekomst. En we doen dat vaak verrassend snel en met vaste overtuiging vertrouwen in ons eigen gelijk. Alleen blijkt keer op keer uit onderzoek dat die conclusies verbazingwekkend vaak fout zijn. Foute conclusies trekken is frequenter dan het ‘juist’ hebben. Maar niets schijnt onze zelfzekerheid te kunnen ondermijnen, de volgende keer dat we een conclusie trekken. Zelfs de realiteit niet!
Waarom doen we dat? Waarom trekken we zo vaak foute conclusies, zelfs als we denken dat we rationeel zijn?
De sleutel ligt in het baanbrekende werk van psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. De auteur van het boek Thinking, Fast and Slow. Samen met zijn collega Amos Tversky onderzocht hij tientallen jaren lang hoe mensen denken, beslissen en… zich vergissen.
Systeem 1 en Systeem 2: denken op twee snelheden
Volgens Kahneman is ons denken verdeeld in twee systemen:
- Systeem 1 is snel, automatisch, intuïtief.
Het herkent patronen, vult gaten op, reageert onmiddellijk. - Systeem 2 is traag, logisch, beredeneerd.
Het analyseert, berekent en corrigeert.
Als je 2 + 2 ziet, komt het antwoord automatisch in je op. Dat is Systeem 1.
Als je 17 x 24 moet uitrekenen, moet je pauzeren en het in je hoofd uitrekenen. Dat is Systeem 2.
Systeem 1 is nuttig — het helpt ons overleven, snel reageren, sociaal functioneren. Maar het heeft een keerzijde: het maakt systematische denkfouten, ook wel cognitieve biases genoemd. En tenzij Systeem 2 tussenkomt, trekken we foute conclusies zonder het zelf te beseffen.
Voorbeelden van hoe we foute conclusies trekken
1. De representativiteitsfout
Stel je voor: Linda is 31, single, slim, zelfzeker en erg begaan met sociale rechtvaardigheid. Wat is waarschijnlijker?
A. Ze is bankbediende.
B. Ze is bankbediende én feministisch activiste.
De meeste mensen kiezen optie B. Maar dat is statistisch fout: de kans dat iemand twee eigenschappen heeft, is altijd kleiner dan de kans dat iemand er één heeft. Systeem 1 denkt in verhalen, niet in waarschijnlijkheden. Daardoor trekken we foute conclusies over mensen en situaties.
2. Beschikbaarheidsheuristiek
Na het zien van nieuws over een vliegtuigcrash schatten mensen de kans op een crash veel hoger in dan vóór het nieuws. Niet omdat er feitelijk meer crashes zijn, maar omdat het beschikbare voorbeeld in hun hoofd blijft hangen.
We overschatten dus risico’s die opvallend zijn, en onderschatten wat saai is. Daardoor nemen we verkeerde beslissingen — over gezondheid, investeringen, of zelfs politiek.
3. Bevestigingsvooroordeel (confirmation bias)
We zoeken en geloven informatie die ons bestaand geloof bevestigt. En negeren of verwerpen wat het tegenspreekt.
Dat zorgt ervoor dat mensen steeds zekerder worden van ideeën die misschien fout zijn, en tegelijk blind blijven voor alternatieven. Het internet versterkt dit nog: algoritmes tonen ons wat we al willen zien.
Waarom corrigeren we onszelf niet wanneer we foute conclusies trekken?
Dat is de kern van het probleem. We dénken dat we rationele wezens zijn. Maar de meeste van onze overtuigingen, meningen en conclusies ontstaan via Systeem 1 — automatisch, snel en op basis van vooroordelen of associaties. Gevoed door zeer weinig parameters trekken we foute conclusies.
Systeem 2 kán tussenkomen, maar doet dat alleen als het wordt geactiveerd. En dat kost moeite.
We zijn cognitief lui: nadenken is vermoeiend. Nadenken kost meer energie. En onze evolutie trainde ons doorheen de millenia om ze weinog mogelijk energie te verspillen. Dus nemen we liever de snelle shortcuts. Kahneman noemt dat de law of least effort.
“Laziness is built deep into our nature.” — Kahneman
Zelfs als Systeem 2 wél actief is, wordt het vaak gekaapt door Systeem 1. In plaats van kritisch te redeneren, gebruikt het onze intelligentie om intuïties te rechtvaardigen. Dat heet motivated reasoning.
De prijs van foute conclusies
Foute conclusies kunnen triviaal zijn — zoals verkeerd inschatten of iemand je aardig vindt. Maar in veel gevallen zijn ze ingrijpend:
- In de geneeskunde: verkeerde diagnoses door stereotiep denken kan levens kosten.
- En in de rechtspraak: tunnelvisie bij politieonderzoek kan onschuldigen hun even verwoesten en schuldigen vrijuit laten gaan.
- Ook in de economie: beleggingsbeslissingen op basis van emotie leiden vaak tot enorme verliezen.
- In de politiek: populisme gevoed door beschikbaarheidsvoorbeelden leidt tot open kansen voor autocraten.
- Maar ook in ons persoonlijk leven: relaties die stuklopen door misinterpretatie komen dagelijks voor
- En in werksituaties: managers die voortgaan op verhalen in plaats van achtergronden te onderzoeken richten vaak onbewust ravages aan
Het probleem is niet dat we fouten maken — dat is menselijk. Het probleem is dat we ze niet herkennen, en er dus niet uit leren.
Wat kunnen we doen?
We kunnen niet leven zonder Systeem 1. Maar we kunnen leren wanneer we het moeten wantrouwen. Kahneman pleit voor een soort mentale waakzaamheid — een alarmsignaal dat afgaat als de situatie complex is, of als we te zeker zijn van ons gelijk. De kans is namelijk groot dat we dan foute conclusies trekken.
1. Vertraag je denken
Als iets er “te logisch” uitziet, of als je snel een oordeel vormt: pauzeer. Laat Systeem 2 meedoen. Vraag je af: Wat weet ik echt? Wat veronderstel ik? Wat kan ik checken?
2. Denk in waarschijnlijkheden, niet in zekerheden
Kijk niet naar verhalen, maar naar cijfers, context, alternatieven. Leer denken in termen van kansen, marges en onzekerheid. Onderzoek de situaties vooraleer een conclusie te trekken
3. Stel jezelf systematisch vragen
Wat zou iemand met het tegenovergestelde standpunt zeggen? Wat als mijn interpretatie fout is? Welke info mis ik nog? Dat verplicht je systeem twee te activeren alvorens foute conclusies te maken.
4. Accepteer dat je brein fouten maakt
De eerste stap naar minder fouten is bescheidenheid. Niet alle fouten zijn te vermijden. Maar het besef dat je brein feilbaar is, maakt je al een stuk helderder.
Besluit: ons brein is briljant — en onbetrouwbaar
Foute conclusies trekken is geen teken van domheid. Het is een bijwerking van een briljant maar efficiënt systeem. Systeem 1 helpt ons snel reageren, maar vergist zich vaak. Systeem 2 kan corrigeren, maar is lui en traag.
We leven in een wereld vol ruis, informatie en overtuigingen. Wie vandaag helder wil denken, moet bereid zijn om te twijfelen — aan zijn eerste indruk, aan zijn aannames, en soms… aan zichzelf.
IN een wereld waar alles, informatie, nieuws, werk, leven, steeds sneller gaat, is traagheid een troef die vaak onderschat wordt.
“Niets is zo belangrijk als jezelf betrappen wanneer je te zeker bent.” — Daniel Kahneman
Lees ook eens dit aansluitend artikel over betweters
Geef als eerste een reactie