Sommige vormen van onrecht raken niet alleen onze rechten, maar ons hele bestaan.
Wanneer mensen structureel genegeerd of buitengesloten worden, voelen ze niet alleen frustratie – ze verliezen hun gevoel van erkenning. Dat is wat filosofen existentieel onrecht noemen: de ervaring dat de wereld waarin je leeft je niet langer ziet als volwaardig mens.
We zien het vandaag in veel gedaanten. Jongeren die zich machteloos voelen tegenover het klimaat. Zorgverleners die hun roeping zien botsen met bureaucratie. Minderheden die merken dat wettelijke gelijkheid nog geen morele gelijkwaardigheid betekent. Dit zijn geen geïsoleerde problemen, maar signalen van een dieper moreel tekort. Signalen die zich steeds vaker uit in geweld en vernieling.
Wat betekent existentieel onrecht?
De term verwijst naar situaties waarin mensen het gevoel hebben dat hun waardigheid of betekenis wordt ontkend. De Duitse filosoof Axel Honneth sprak over erkenning als fundament van rechtvaardigheid: wie niet erkend wordt, verliest zijn plaats in de morele gemeenschap. Psychologe Ronnie Janoff-Bulman toonde in haar shattered assumptions theory aan dat zulke ervaringen drie kernideeën ondermijnen: dat de wereld goed is, het leven zinvol, en de mens waardig.
Wanneer die drie overtuigingen breken, ervaren mensen niet enkel teleurstelling, maar desoriëntatie. Recente studies van Vespermann (2024) tonen aan dat zulke background feelings of injustice niet verdwijnen, maar een blijvende spanning veroorzaken: een gevoel van leven in een wereld die je voortdurend corrigeert maar zelden hoort.
Existentieel onrecht in onze tijd
In België en Nederland zien we verschillende vormen van dit fenomeen:
Klimaatonzekerheid
Jongeren die demonstreren voor het klimaat uiten niet alleen angst voor milieuvervuiling, maar ook het gevoel dat hun toekomst structureel wordt afgepakt.
Sociale achterstelling
In oude industrieregio’s ervaren bewoners dat ze economisch zijn afgeschreven. Hun frustratie is niet enkel materieel, maar existentieel: niemand rekent nog met ons.
Zorg en erkenning
Zorgverleners, docenten of hulpverleners spreken over morele uitputting: ze worden afgerekend op cijfers, niet op menselijkheid.
Culturele uitsluiting
Mensen met een migratieachtergrond voelen dat hun verhalen minder geloofd worden – een vorm van wat Miranda Fricker “epistemisch onrecht” noemt.
Wanneer zulke ervaringen samenkomen, verliezen mensen het vertrouwen dat instituties hen eerlijk behandelen. Dat is de voedingsbodem waarop existentieel onrecht uitgroeit tot maatschappelijke vervreemding.
De psychologische impact
Langdurige blootstelling aan structureel onrecht tast de emotionele veerkracht aan. Onderzoek in Frontiers in Psychology (2020) toont dat mensen die permanent geconfronteerd worden met existentiële bedreiging – bijvoorbeeld uitsluiting of verlies van autonomie – meer stresshormonen produceren en minder goed herstellen van tegenslagen.
Socioloog Zygmunt Bauman beschreef deze toestand als liquid modernity: een vloeibare samenleving zonder vaste morele kaders, waarin mensen vrijheid ervaren zonder zekerheid. Het resultaat is een diep gevoel van ontheemding – het morele kompas draait zonder noorden.
Hoe existentieel onrecht polarisatie aanwakkert
Ontkenning als brandstof
Wanneer groepen hun pijn uiten en anderen die pijn ontkennen, ontstaat een breuklijn. Onderzoek van Michael Tomasello (2021) wijst uit dat empathie alleen mogelijk is wanneer we de ander als “moreel relevant” erkennen. Wie het lijden van een ander afdoet als overdreven, vergroot de kloof tussen “wij” en “zij”.
Zowel slachtoffers als ontkenners voelen zich uiteindelijk onrechtvaardig behandeld: de een door de wereld, de ander door de aanklacht. Zo ontstaat polarisatie – twee kampen die vechten om erkenning in plaats van begrip.
De vicieuze cirkel van slachtofferschap
Studies over competitive victimhood (Noor et al., 2012) tonen dat groepen die zichzelf als slachtoffer zien, minder empathie ontwikkelen voor het lijden van anderen. Elke partij claimt het morele monopolie op pijn. Dat mechanisme ligt aan de basis van veel hedendaagse conflicten, van sociale media tot geopolitiek.
In Europa vertaalt dit zich in identiteitsstrijd. De werkende middenklasse die zich miskend voelt tegenover “de elite”, migranten die structurele discriminatie ervaren, jongeren die zich verlaten voelen door politiek. Zodra existentiële pijn wordt ontkend, verdwijnt de ruimte voor nuance – en daarmee ook de basis voor dialoog.
Hoe omgaan met existentieel onrecht
1. Erkenning als begin van herstel
Echte erkenning betekent niet “ik begrijp je helemaal”, maar “ik erken dat jouw ervaring echt is”. De liberatiepsychologie (Martín-Baró) toont dat zulke erkenning de eerste stap is naar veerkracht.
2. Betekenis herstellen
Volgens Viktor Frankl kan zelfs het zwaarste onrecht worden overleefd als men er betekenis aan kan geven. Betekenis is niet wat de wereld ons schenkt, maar wat we haar teruggeven. Activisme, kunst, religie of zorg kunnen instrumenten worden om zin te herscheppen.
3. Institutionele rechtvaardigheid versterken
Mensen kunnen veel verdragen zolang ze het gevoel hebben dat hun stem telt. Onderzoek naar procedural justice (Tom Tyler, 1990) toont dat eerlijkheid in processen belangrijker is dan de uitkomst zelf. Beleid dat participatie mogelijk maakt, voorkomt dat existentieel onrecht zich vertaalt in wantrouwen.
4. Zelfreflectie en morele alertheid
Existentieel onrecht vraagt ook introspectie. Hoe reageren wij op het leed van anderen?
Wie het onrecht van de ander erkent, voorkomt dat hij het onrecht herhaalt. Morele alertheid is de vaardigheid om te blijven luisteren, ook wanneer we niet geraakt worden.
Wat gebeurt er als we existentieel onrecht negeren?
Wanneer samenlevingen zulke gevoelens negeren, wordt het publieke debat giftig.
Cynisme vervangt hoop, en moraal wordt een kwestie van kampkeuze. Jonathan Haidt noemt dit moral tribalism: het moment waarop we niet meer redeneren, maar alleen nog verdedigen.
Het tegengif is luisteren zonder defensieve reacties. Erkenning is geen zwakte, maar de enige brug over de kloof van wantrouwen.
Slotbeschouwing: de menselijkheid herstellen
Omgaan met existentieel onrecht betekent niet alleen de wereld rechtvaardiger maken, maar ook onze manier van kijken zuiveren. Wie de pijn van de ander erkent, herstelt niet alleen diens waardigheid, maar ook de zijne.Onrecht verdwijnt niet door stilte, maar door erkenning. En misschien is dat de ware toets van beschaving: niet hoe we reageren op regels, maar hoe we omgaan met andermans kwetsbaarheid.
Dit bericht werd geschreven als antwoord op een vraag bij dit artikel
Geef als eerste een reactie