“Oorlog is niets anders dan een voortzetting van politiek met andere middelen.” zei Clausewitz
Deze zin uit Vom Kriege (1832), het onvoltooide meesterwerk van de Pruisische generaal en militair denker Carl von Clausewitz. Het is wellicht een van de meest geciteerde uitspraken over oorlog aller tijden. Maar zelden is een gedachte ook zo vaak verkeerd begrepen. Over oorlog is geen pleidooi voor militarisme of machtswellust, maar een ijzingwekkend diepzinnig werk over de complexiteit, de logica én de irrationaliteit van oorlog als menselijk verschijnsel.
Dit artikel verkent de belangrijkste inzichten van Clausewitz, zijn historische context, het revolutionaire karakter van zijn denkkader, en zijn blijvende betekenis voor de moderne wereld.
1. Historische context: De oorlogen van de Revolutie en Napoleon
Clausewitz (1780–1831) was gevormd door een tijdperk van grote omwentelingen. Als jonge officier maakte hij de catastrofale nederlaag van Pruisen tegen Napoleon mee (bij Jena in 1806), een schok die zijn denken fundamenteel beïnvloedde. Hij vocht later in coalitie met Rusland en andere staten tegen Frankrijk en werd getuige van de verschrikkelijke, maar ook revolutionair efficiënte oorlogvoering van Napoleon.
Napoleons strategieën braken radicaal met de formele, rituele oorlogvoering van de 18e eeuw. Oorlog was geen schaakspel meer tussen vorsten, maar een totale mobilisatie van volk, economie en ideologie. Clausewitz zag dat oorlog niet langer een diplomatiek instrument was dat netjes binnen grenzen werd gehouden, maar een oncontroleerbare storm, gevoed door massale emoties en politieke doelen.
2. De centrale stelling: oorlog als politiek verschijnsel
“Oorlog is een voortzetting van politiek met andere middelen.”
Deze kernzin vormt het hart van Clausewitz’ werk. Oorlog is geen doel op zich. Ze is ingebed in politieke context en kan slechts begrepen worden vanuit die context. Wapens, legers en strategieën zijn niet autonoom; ze staan altijd in dienst van politieke doeleinden — hoe vaag, irrationeel of brutaal die ook mogen zijn.
Oorlog is dus géén losstaand militair gebeuren, maar het extreme verlengstuk van de politieke wil.
📌 Implicatie: Je kan oorlog niet begrijpen — laat staan beëindigen — zonder de onderliggende politieke conflicten te doorgronden.
3. De ‘trinity’ van oorlog: volk, leger, regering
Clausewitz ontwikkelde een beroemd model van oorlog als een geweldige drie-eenheid:
- Het volk – de passies, angsten, haat en wraakgevoelens die oorlog mogelijk maken.
- Het leger – de kansberekening, planning en uitvoering van geweld.
- De regering – de doelstelling en richting van het conflict.
Deze drie krachten interageren voortdurend. In sommige oorlogen overheerst de emotie (bijvoorbeeld in burgeroorlogen), in andere de berekening (zoals bij conventionele veldslagen), en in weer andere de politieke rationaliteit (zoals bij koude oorlogen of economische dreiging). Clausewitz’ model is opmerkelijk dynamisch: het toont hoe oorlogen van karakter kunnen veranderen als de balans tussen deze drie polen verschuift.
4. Absolute oorlog vs. werkelijke oorlog
Clausewitz maakt een belangrijk onderscheid tussen de theoretisch zuivere “absolute oorlog” en de rommelige, pragmatische “werkelijke oorlog.”
- De absolute oorlog is een denkbeeldige toestand waarin beide partijen alle beschikbare middelen inzetten om de ander volledig te vernietigen — zonder remmingen.
- De werkelijke oorlog daarentegen wordt beperkt door logistiek, politiek, diplomatie, interne meningsverschillen, morele grenzen, publieke opinie, enz.
“Oorlog is een kameleon,” schreef Clausewitz: telkens anders van kleur, afhankelijk van de omstandigheden. Geen oorlog is hetzelfde.
5. Frictie, toeval en het ‘onzekere domein’
Een ander revolutionair concept in Over oorlog is het idee van frictie: de weerbarstige realiteit die elke theorie onderuit kan halen.
Geen plan overleeft het eerste contact met de vijand. Dingen gaan mis. Informatie is onvolledig. Troepen raken verdwaald. Moreel zakt weg. Logistiek stokt. Clausewitz was een van de eersten die dit realisme in het hart van militaire theorie plaatste. Oorlog is, naast politiek, ook een oefening in omgaan met onzekerheid, toeval en het onvoorspelbare.
Deze inzichten maken hem verrassend modern. In plaats van oorlog te reduceren tot schema’s en modellen, erkent hij dat het een chaotisch spel is van menselijke factoren, fouten en improvisatie.
6. Het genie: leiderschap in de chaos
Clausewitz benadrukt het belang van wat hij het “militair genie” noemt: een combinatie van intuïtie, moed, kalmte onder druk en het vermogen om in een mist van onzekerheid de juiste beslissing te nemen.
Dit genie is geen formule, maar een menselijk type — iemand die in staat is het essentiële te zien in een wirwar van irrelevante details. Leiderschap is bij Clausewitz dus niet alleen een kwestie van kennis, maar van karakter.
7. Hedendaagse relevantie van Clausewitz
a. Clausewitz in geopolitiek en staatsveiligheid
Clausewitz blijft actueel omdat zijn ideeën de logica van machtsoefening onder extreme druk blootleggen. In moderne conflicten zoals in Oekraïne, Israël/Gaza, of cyberoorlogen tussen staten, zijn zijn inzichten over het verband tussen politiek en geweld onverminderd relevant.
- Oorlog is zelden spontaan of puur militair: het is een strategie om politieke doelen te bereiken.
- Pogingen om oorlog “technisch” of “schoon” te maken (zoals via drones of AI) botsen telkens weer op de menselijke, politieke en emotionele dimensies die Clausewitz beschrijft.
b. Terrorisme, asymmetrische oorlog en nieuwe conflictdynamieken
In asymmetrische conflicten (kleine groeperingen tegen staten, zoals Al-Qaeda of Hamas), verschuift de nadruk van militaire overwinning naar politiek-symbolische impact. Clausewitz’ idee dat oorlog altijd een verlengstuk is van politieke doelen, helpt verklaren waarom zulke conflicten zelden eindigen op het slagveld.
c. Clausewitz in het bedrijfsleven en crisissituaties
Ook buiten de militaire context is Clausewitz’ denken nuttig:
- In bedrijfskundige strategie wordt zijn werk gebruikt om te denken over concurrentie, leiderschap, risico, en strategische besluitvorming.
- In crisismanagement duikt zijn notie van frictie en besluitvorming onder onzekerheid vaak op.
8. Kritiek en misverstanden rond Clausewitz
Sommige pacifistische denkers beschuldigden Clausewitz ervan oorlog te legitimeren of te romantiseren. Maar hij doet precies het tegenovergestelde: hij ontmythologiseert oorlog. Hij toont dat het geen heldendicht is, maar een verlengstuk van menselijk falen, politieke impasse en tragische escalatie. Oorlog is geen toevallig fenomeen; het is het gevolg van keuzes, doelen en belangen — en als zodanig ook vermijdbaar of beheersbaar.
Een ander misverstand is dat zijn beroemde zin (“voortzetting van politiek…”) zou betekenen dat oorlog “gewoon politiek” is. Maar Clausewitz waarschuwt net voor het omgekeerde: zodra oorlog uitbreekt, ontstaat een nieuwe logica — één die zich maar moeilijk laat controleren.
Conclusie
Carl von Clausewitz’ Over oorlog is geen tijdloos handboek, maar een briljante analyse van de spanning tussen rede en chaos, strategie en toeval, politiek en geweld. Zijn werk is moeilijk, onvolledig en soms tegenstrijdig — maar dat maakt het juist zo realistisch.
In een wereld waarin conflicten vaak plotseling escaleren, waarin oorlog niet verdwijnt maar transformeert, en waarin leiders telkens opnieuw worden geconfronteerd met onzekerheid en macht, blijft Clausewitz een onmisbare gids. Niet omdat hij zekerheid biedt, maar omdat hij helder maakt dat er géén zekerheid is — en dat echte strategie begint met het onder ogen zien van die ongemakkelijke waarheid.
Dit is het tweede deel van een reeks van vijf boeken over macht. U kan het geheel downloaden via deze pagina. Het vorige deel over Machiavelli kan u hier lezen
Geef als eerste een reactie